Sait Faik’in ilk romanı Medar-ı
Maişet Motoru yayımlandığında toplatılmıştı. “Geçinmek” sözcüğünün bile
solculuk işareti olarak okunduğu bu eylem, toplumsal tarihimizin Abdülhamit’ten
beri sözlerin yasaklandığı bir atmosferde yürüdüğünü göstermesi bakımından
ilginçtir ve öyle anlaşılıyor ki, söz
yasakları roman tarihimizle de sıkı sıkıya ilişkilidir.
Roman yazmaya başlama tarihimizin sözcük avcısı Abdülhamit çağıyla neredeyse yaşıt olması da dikkate
değer bir durumdur. Bilindiği gibi Abdülhamit çağında sansür, padişahın
takıntılı kişiliği nedeniyle çok ağır boyutlara varmıştı: Özgürlükler sözcük
sözcük yasaklanmıştı.
1908 öncesinde romanlara verilen adlar, kişileri alay konusu
yapan bir mizahı akla getirirdi. (Felatun Beyle Rakım Efendi, Şık, Sergüzeşt,
Turfanda mı yoksa Turfa mı? Araba Sevdası, Şıpsevdi gibi.) Çünkü Abdülhamit
iktidarında sözcükler bile baskı altında olduğundan, edebiyat mizah alanına
kaymıştı. Herhangi bir sorunu mertçe ortaya koymanın bedeli (en basitinden)
sürgün ve zindan olduğundan, yazarlar başka insanların kusurlarıyla alay eden
sinik bir meddah tavrından öteye geçmemeye çalışmaktaydı. Bu da yazarların
yalnızca sevimsiz bir kişi olmasına değil, “doğruları öğreten sevimsiz bir kişi
olmasına” da yol açtı.
Söz yasakları kaçınılmaz bir biçimde bu ülkede siyasal
edebiyatın yüceltilmesine yol açmıştır ve edebiyat tarihimizi önemli ölçüde
siyasallaştırmıştır. Ruhsal derinliğe, toplumsal gerçekliğe veya fantastik
çeşitlemelere göre çeşitlenmiş bir edebi alan yaratma dürüşüncesinin
gecikmişliği bundandır. Yazarların siyasal aidiyetleri ile yazdıkları
arasındaki koşutluğun, edebi ölçütlerin önüne geçmesinde de bu hal etkili
olmuştur. Durum öylesine benimsenmiştir ki, bugün bile bir yazardan nesnellik
beklendiğinde veya yazarların edebiyatı diğer amaçların önüne koyması gerektiği
söylendiğinde şaşkınlık uyandırabilmektedir. Günümüzde gemi azıya alıp
“muhafazakar sanat bildirileri” yazan taassup ehlinin atası kaçınılmaz olarak
Abdülhamit’tir; fakat yalnızca Abdülhamit de değil, İttihat ve Terakki, tek
parti diktatörlüğü, Menderes despotluğu,
27 Mayıs, 12 Mart ve 12 Eylül zorbalığı bu tür hezeyanların koruyucularıdır.
Halide Edip Adıvar 1908 Devrimi’nin ilk günü köprü üstünde
yürürken yaşadığı özgürlük sarhoşluğunu çok güzel anlatır. Elbette o bu
özgürlüğün, Osmanlı’nın parçalanıp küçülmesinin yarattığı sorunlar nedeniyle
bizzat onu yaratanlar tarafından yok edileceğini o anda tahmin edemezdi.
Üstelik romanda siyasal bağlanmanın ilk örneklerinden birinin de kendine ait
olacağını (Yeni Turan, 1912), o büyük
Sultanahmet Mitingi’nin hatibesi aklına bile getiremezdi.
Meşrutiyete kadar yalnızca tiyatro yapıtları ve düşünce
yazıları bağlamında oluşturulan siyasal muhalefet dili, İttihat ve Terakki
iktidarıyla beraber siyasal destekçilik ve propaganda dili olarak öykü ve
romana yerleşmiştir. Ülkenin parçalanması korkusunun yarattığı panikle millet
fikrine sarılan Osmanlı elitleri, özellikle angaje edebiyat yaratma konusunda
Sovyet edebiyatından daha atak davrandılar. İttihat ve Terakki, Abdülhamit’in söz
terörü mirasına kondu. Hatta konuya biraz daha yakından bakarak “emir yoluyla sözü
biçimlendirmenin” olanaklarını keşfetti: Yazarları çağırıp onlara milli
hassasiyeti öne çıkaran romanlar, öyküler ve şiirler yazmalarını tavsiye etmek
fikri sanırım dünyada ilk kez İttihatçıların akıl ettiği bir “edebi atılım”
oldu.
Bundan sonra kalemini sansürün isteklerine uydurma gereği ve
başına bela almamak için fiskosla konuşma tavrı adeta yasallaştı, üstelik
zamanla bu tavır da iktidarlara yetmez oldu. Hitlerizmin o sefil alçaklık
çağında, ülkemizin şefleri duruma ayak uydurdu, “iktidar”ı her türlü ifadeden
işkillenen, yazar kendi kendine sınırlar koysa bile onun üstüne daha çok giden
bir zorbalık sahasına dönüştürdü. Menderes çağındaki Vatan Cephesi zorbalıkları
unutulmuş değildir. Aynı türden düşünce zorbalıkları soğuk savaş döneminde, 12
Eylül rejiminde ve günümüzde sürmektedir.
Biraz düşününce, Abdülhamit iktidarından 60’lı yıllara kadar
geçen yüz yılda sınıfsal veya toplumsal eleştiri romanlarının neredeyse hiç yazılmadığını
şaşkınlıkla fark etmemiz mümkündür. Şüphesiz bunu söylemekle siyasal ve
toplumsal eleştiri romanlarını yüksek bir edebi konumda gördüğümü ifade etmiş
olmuyorum; bu tür romanların yirminci yüzyılın ikinci yarısına kadar toplumsal
tarihimizde hiç görülmeyişini dikkat çekici buluyorum: İktidarın söz üzerindeki
zorbalığı, 1876’da padişah Abdülhamit’in darbesinden 1980’de askeri darbeye
kadar (1960’larda azıcık kesintiye uğrasa da) sürmüş, oradan da günümüze kadar
uzayan bir “sözüne göre adam ayırma” tarihimizde bir yapısal değişiklik
olmamıştır.
Başka edebiyatlarda karşımıza sık sık çıkan sınıf edebiyatı
ülkemizde yoktur; sınıf edebiyatı bu topraklarda hakim düşüncenin sınırlarını
çizdiği bir çerçeve içinde yalnızca hakim sınıfa ait bir haktır: O da “sınıfsız
kaynaşmış bir kütleyiz” propagandasıyla topluma dayatılmış olan baskıcı
ideolojinin borazanı “milli
edebiyat”tır.
Demek ki aslında Abdülhamit’in saltanatıyla, “Milli Şef”
İnönü’nün iktidarı arasındaki yetmiş beş yıllık zaman dilimi boyunca bu ülkede
sözün nasıl söyleneceğini hesap etmekle meşgul olan bir kalem erbabı vardı ve
sözü muktedirin vezninden mırıldanmayı becermenin, üstad olmakla eş olduğu bir
dünya kurulmuştu.
Tanzimatla birlikte Türkiye’nin giriştiği modernleşme
atılımı eş zamanlı olarak toplumsal tarihimizden gelen dinsel-askeri vesayet
sistemi nedeniyle bu ülkenin başına bir diktatöryel sistem de getiriyordu.
Bunun edebi dünyadaki karşılığı ise amansız bir sansürdü. Böyle olduğu için hiç
bitmek bilmeyen söz yasakları, kitap yasakları, ifade özgürlüğü yasakları
toplumsal hayatımızı ikide bir bölmeye devam etmektedir. Bugün toplumun
yarısının oyuyla iktidarda duran ve sırf arkasındaki toplumsal destek nedeniyle
kendine güvenmesi gereken bir iktidar, sanatsal oluşumları yasaklar, heykelleri
yerinden söker ve basılmamış kitapların dosyalarına matbaada el koyarken, böyle
bir “tarihi miras”ı sahiplenmiş görünmektedir.
