Gürsel Korat: Paragraflar 5. "KÖPEK"

PARAGRAFLAR 5

Victor Brauner 1956, Paris Modern Sanatlar Müzesi 2014

Köpek bir hakaret ünlemidir, kimse köpek yerine konmayı istemez. Çünkü birine "köpeklik ettiğini" söylemek,"sen yaltaklanan, karaktersiz bir yaratıksın" demeye gelir. İnsanların köpekle ilgili benzetmelerinde hep aşağılama bulunur. Oysa aynı kişilerin köpekle ilgili anıları ayrışır: Bazıları nefret ederler köpekten; fakat bazılarının onların hakkında konuşurken bile gözleri yaşarır.

Annemin babası çobanmış. Bana köpekle ilgili pek çok iyi şey anlattı gençliğimde. En çok çoban çadırında ailecek kaldıkları yaylalar, köpeklerle ilgili anıları aklımda kaldı. Yavru köpeklerin şirinliklerini anlatışı da bir başkaydı. O yüzden köpekten hiç korkmaz ve hatta tüm köpekleri "aileden sayan" bir yakınlık gösterirdi. Şaşılası şey: İnsanın korkacağı büyüklükteki köpeklerin hırlayışına aldırmazdı hiç, onlarla bir insan gibi konuşur ve pamuğa çevirirdi. Onların soyuyla ilgili bir sırra ermiş gibiydi.

Sanırım en çok onun hayvanların insan sevgisindeki eşsizliği anlatışını unutamıyorum.

Türkçeye "Sevginin Katıksızı" adıyla çevrilmiş bir Jack London romanı anımsıyorum. Bu romanı gencecikken okumuştum ve o zamandan beri bizi hiçbir çıkar duygusu gözetmeksizin sevenlerin hayvanlar ve bir de annemiz olduğunu anlıyorum. Bu bahiste babaları ayırdığım sanılmasın; bir baba olarak kızımı her şeyin üstünde ve amaçsızca sevdiğimin farkındayım. Fakat insanlığın genelinde fedâkar baba olmak ve çocuğunu çıkarsızca sevmek, anne olmaktaki adanmışlığın yanında biraz sönük kalır gibime geliyor.

Köpek, sevgi tarihimizin olduğu kadar korku tarihimizin de en çok konuşulan hayvanıdır. Akrabası kurtlar gibi, uzak bir söylence değildir: Köpek, yaşamımızda her an bulunuşuyla ya sevgi ya da korku uyandırır.

Jack London Vahşetin Çağrısı'nda saygı duyduğumuz, doğaya kökten bağlı onurlu bir köpeğin hikayesini anlatmıştır. Köpekle bilinçaltı ilişkimiz aslında budur: Günlük yaşamda beğenilmeyen ama tarihsel arka planına bakınca hayranlıkla izlenen bir varlıktır o.

Dinlere ve söylencelere konu olmuştur köpek. Yedi Uyurlar’ın köpeği Kıtmir’i herkes bilir. Mitolojide üç başlı köpek Kerberos yeraltının belalı koruyucularından biridir. Avcı Artemis hep ünlü köpeğiyle birlikte düşünülür. Eski Mısır çağında Osiris’in simgesi köpekti. Ortodokslukta Köpek Kafalı Andrea nedeniyle özellikle Anadolu’da özel yeri vardır. Hatta bazı uyanıkların köpek iskeletini Aziz Andrea'nın kutsal kemikleri (ayia lipsanaları) diye dolaştırdıkları çok olmuştur.

Dino Buzzati Tanrıyı Gören Köpek'te, bir köye uğrayan ermişi anlatır. Ermiş olayları anlatırken eski zaman hikayelerinin yapısına uyarak sanki oradaymış gibi konuşur. Bu yüzden köylüler ermişin tanrıyı gördüğünü düşünmeye başlarlar ama adam aniden ölür. Bunun üzerine ermişin tanrının yanındayken köpeğinin de orada olduğunu düşünerek köpeği bir aracı varlık gibi görmeye başlarlar. Bu durum bizim biraz "şeyh uçmaz mürit uçurur" deyişimize uygundur.

Barak, Anadolu Şamanlığında doğurulmayan, yumurtadan çıktığına inanılan köpek cinsiydi. Atalarımıza göre Kerkes adlı varlık iki yumurta bırakırdı ve bu yumurtaların birinden kuş çıkardı öbüründen ise Barak. Barak avcıydı, uzun tüylüydü. Uçan kardeşinin peşinden (belki de ruhları kovalayarak) dolaşır dururdu. Bu efsanevi köpek, ruhlarla bağlantı kurduğu zaman havlıyordu, o nedenle özellikle proto islam çağında bazı dervişlerin köpekle gezdiği, Baraklu adını aldığı bilinir. İlginç olan ise bark (havlama) sözcüğü ile Barak sözcüğünün benzerliğidir: Bu da bize Kelt druidlerinden kalma ritüellerin de tarihimize karıştığını işaret etmektedir. Anadolu’da Kelt yerleşiminden ötürü Danimarkalı gibi kızıl saçlı ve çilli insanların, Eskişehir, Ankara, Yozgat, Kırşehir ve Kayseri hattında dip, bambıl arı, peyik, hayli gibi Baltık denizinden geldiğini imleyen sözcükleri halen kullandığını anımsatmam gerekir.

Çocukluğumda köylü kadınların köpek dışkısından yapılmış bir şeyi hastalara yedirdiğini işitmiştim. Bu iğrenç davranış Hititlerden kalmaydı ve köpek dışkısına birtakım bitkileri katarak oluşturulan macunu yaralara süren hekimler olduğu Akad ve Hitit metinlerinde varmış meğer. Mezopotamya inançlarında tanrıça Gula köpeğiyle yan yanaymış hep. Doğrusu Yunan uygarlığının neden bütün kültürlerin tepe noktasındaki bir kesişme olduğunu bundan bile anlamak mümkün ama, köpek dışkısına bu kadar önem verilmesine nicedir hiçbir anlam veremedim. Ne ki, günümüzde şeyhlerin çoraplarının suyunu içen, deve idrarında derman arayan fetişistlere bakarak üç bin yıl önce köpeğe tapınanları daha akıllı bulduğumu söylemeliyim.

Çocukluğumda köpeklerin anlayışının yüksek olduğunu babamın bir köpeğe ekmek verdikten sonra, "Hadi bunları al git" dediği zaman anlamıştım. Köpek yemeyi bırakmıştı, çünkü babamın beden dilinin olumsuz olduğunu kavrıyordu. O nedenle bütün ekmekleri ağzına almaya ve ekmekleri götürmeye çalıştı, fakat yapamadı. Bu durumda babama ne yapayım der gibi baktığını anımsıyorum. Babam "Ye de kalanını götür" dedi, köpek bu sözleri de anlamış gibi oturdu, yedi ve kalan ekmeği götürdü.

10.

Köpek, anlayışsızlığın kurbanı olur genellikle. Çocuktum, komşumuzun bahçesinde kazdan kediye, köpekten keçiye pek çok hayvan bulunurdu. O evin köpeği hayvanlarla hiç kavga etmeden yaşamaya alışık olduğundan, bizim kediyi gördü bahçede. Oysa bizim kedinin anıları yalındı, orada çoğu zaman kediler bile yoktu. Köpek bizimkini görünce sevinçle kulaklarını dikti, koşarak gelmeye başladı. Biliyordum, oyun oynamaktı niyeti. Fakat kedimiz maskeli bir haydutu andırıyordu, siyah beyazdı ve tatlıydı gerçekte. Köpeğin koşarak geldiğini görünce tanınmaz oldu, filmlerdeki kaplanlar gibi tısladı, kamburlaştı ve köpeğin düğme gibi burnuna öyle bir vurdu ki, zavallı hayvan bunun neden olduğunu bile anlayamadan ağlayarak kaçtı.

O gün bugündür, niyetimi anlamayan insanların bana da böyle davrandığını anladım. Yani demem o ki, bazı hayvan davranışları, insanlarınkiyle neredeyse aynıdır.

11.

İnsanların köpek sevgisi kadar, köpekleri sevmeyişleri de dinlerin konusu olmuştur. Şafiler köpeğe abdestliyken dokunmazmış, bir de kadın erkeğe değerse abdesti bozulurmuş. Doğrusu eskilerin konuya nasıl baktığını gösteren cinsiyetçi ve garip bir durum bu. Tüccarlıktan tarıma kaydıkça köpeğe bakış da değişiyor anlaşılan. Maliki mezhebi köpeği temiz bir hayvan olarak görüyor örneğin. Bu çelişki, bir zamanlar yerginin bile konusu olmuş görünüyor: Şair Nef'i'ye, Tahir Efendi adındaki bir kadı "köpek" diye hakaret edince cevabını (bu köpek sevgisindeki kargaşa yüzünden) ağır bir şekilde almışa benzer. Çünkü Nef'i Maliki mezhebinden olduğu için köpeğin temiz (tahir) olduğunu söyler ama bir yandan da Tahir Efendi'nin köpek olduğunu çok çelebice anlatır. Eğlenceli bir dörtlüktür bu:

Tahir Efendi bana kelp demiş

İltifatı bu sözde zahirdir

Maliki mezhebim benim zira

İtikadımca kelp tahirdir[*]

12.

Babam, bir seferinde bana askerliğini yaptığı zaman yaşadığı bir olayı anlattı: "Kuduz bir köpek vurdum" dedi üzülerek. "Jandarmaydım. Bu su kenarında oturuyorduk. Dev gibi bir kangaldı. Kuduz köpek suya giremediği için yağmurdan kalan göllenmiş suları dolaşarak geliyordu. Çaresiz tüfeğimi doğrulttum, vurdum hayvanı."

Babam içtenlikle üzülüyordu. Çünkü "Kuduz köpeği görürsen unutamazsın" diyordu: Onun bambaşka, tanınmaz, kıyıcı ve ne yaptığını bilmez bir hale gelişine şaşıyordu. Çünkü kuduz, ben çocukken insanlığın kırsal bölgelerde henüz üstesinden gelemediği bir belaydı: Çok sevdiğiniz bir varlığın tanınmaz bir hale gelişi gerçekten de iç acıtıcıydı ve insanların da tıpkı köpekler gibi yırtıcı hale geldiği nice hikayeler duymuştum.

13.

En garibime giden şuydu: Yaşamında hiç kimseye saldırmayan, ısırmayan, tırmalamayan bir insanın kuduz olunca bilincini yitirmesi ve saldırganlaşması nedendi? Bu durum insanın bilincini yitirince köpeksi bir yırtıcılığa sahip olduğu anlamına mı gelirdi? O halde bütün yırtıcılar "bilinçsiz bir köpek" mi sayılmalıydı? Bu çocuksu düşünceler beni hayrete düşürür, olağanüstü bir keşif yapmış gibi, bu en yakınını bile tanımayan saldırganlığa bir anlam veremezdim.

14.

Şüphesiz hayvanlar insanlarla tanıştıkça insansı kodları da anlamış ve değişim geçirmişlerdir. Fakat onların "vahşi" olarak tanımlanan yaşamda aklımıza sığmayan bir kötülük ve saldırganlık içinde yaşadığına bazen itiraz edesimiz gelir. Sırtlanları ve yaban köpeklerini sevmeyiz örneğin. Tehlikelidirler, akılla bir şeyi onlara açıklamanın yolu yok gibidir. Laf anlatılamaz, üstelik dinlemezler. Oysa hangi yırtıcı olursa olsun, onun yavrusu karşısında elimiz kolumuz bağlanır, bütün bebeksi varlıkların tanrısal yalnızlığı karşısında tanımsız bir iyilik yaşarız.

Bu nedenle bize hangi nedenle saldırdığını bilmediğimiz köpekler gururumuzu incitir. "Ben saldırılacak insan değilim, ben kötü biri miyim ki saldırıyorlar" gibi şeyler düşünürüz. Onları çok iyi bulsak bile orman yasalarının kesinliği yüzünden hayvan yaşamını itici bulduğumuz da olur.

14a

Bir keresinde benim kedi sevgime bakarak dostlarımdan birinin Midas'la nasıl da böyle içli dışlı olabildiğimi merak etmişti, "Bir gün bu hayvan kudurur ve seni ısırırsa" diyordu, "O zaman ne yapacaksın?"

O zaman anladım ki "kudurmak" bazı insanların zihninde hayvanın içinde saklı duran bir vahşettir, insanlar arasında kuduzun mikrobik bir şey olduğunu bile düşünmeyenlerin çokluğu şaşırtıcıdır. Belki de bu, Anadolu'daki eski inançların bir tortusudur, bilemem.

15.

Hayvanların sevgi konusundaki üstünlüklerini bilir ve hissederiz. Başka insanlara hep onların iyiliğini kanıt gösteririz. Buna karşı, hiç de dostça davranmayan, ne zaman ısıracakları belli olmayan "laboratuvar köpekleri"ni örnek gösterenler hiç de haksız değildir. Doberman ve Pitbul gibi saldırganlığı apaçık teşhir eden hayvanların sahibinden başlayarak çevredeki bütün canlılara zarar verebildiği bilindiğinden köpek sevgisi adeta bir tasarım olarak yok edilmişe benzer. Hep şaşarım: Bir insan böylesine tehlikeli bir varlıkla niye dostluk eder? Ankara'da bir komşum vardı, Pitbul'la gezerdi ve yüzü gözü estetikle düzeltilmiş, tehlikeli yaraları atlatmış olduğunu adeta bağırırdı. Meğer Pitbul'un eseriymiş bütün bunlar. Yine de onunla yaşamayı sürdürürdü, çünkü anladığım kadarıyla belalı bir yaşamı vardı.

Üzerinde kolayca laf edilecek bir şey değildir bu. Yine de bir şey söylemek gerekirse, böyle bir davranışın güvenliği bile aşan, tehlikeyle özdeşleşen karmaşık bir ruhsal duruma işaret ettiğini akılda tutmak gerekir.

15a

Sonuçta pek çok kişi insana saldıran olumsuz örnekleri düşünerek hayvanların yaşam hakkını elinden almayı hak görüyor. Oysa hayvanların dostluğuna yaslanan her kişi iyimser olur, candan gülümsemeyi, şarkı söylemeyi, yüreğini sınırsız açmayı öğrenir. Bu laboratuvarda yetiştirilen hayvanlar için bile böyledir ama yine de bir türü insan eliyle bozmaya karşıyım ben. Kangal veya Akbaş gibi dostluğuna şaştığımız doğal varlıklar yanı başımızdayken, laboratuvarda güç ve saldırganlık için köpek üretmek, gerçekte iyi niyetli bir çaba sayılamaz.

15b

Çinlilerin laboratuvarda "modifiye" köpekler üreterek onların akıllı olmalarını sağladıkları bir çağda, yapay zekâ ile desteklenmiş yaşamımızın bildiğimiz alışkanlıkların ötesine taşınacağı ve köpekleri duyguyla değil de akılla çevremizde toplayacağımız yeni bir sürecin başlayacağını da akılda tutmak gerekir. Laboratuvar canlıları konusundaki ahlaki duruşun sınırları üzerinde derhal düşünmeye başlasak yeridir.

16.

Sevgi ve akıl. Bu ikilinin yan yana gelişinde daima bir sorun vardır. Çünkü sevgi de akıl da duyguyu başka türlü tanırlar. Biz insan olarak aklın değil de sevginin duyguyla ilişkisini daha çok hissetmek isteriz. İnsanlığın köpek sevgisinde bunun payı çoktur. Oysa akıl duygusuz olabilir; çoğu kez de duygudan arındığı için ölümcül davrananların aklının duygulardan yüksek olduğu sonucuna varırız. Laboratuvardaki gelişmeler duygudan çok aklı hayatımıza çağırır. Bilmek her zaman heyecansal tepki göstermekten daha iyi görülmüştür.

16a

Oysa İnsanlığın bilmek kadar önemli bir niteliği de duygulanmaktır. Bu nedenle ne zaman mitolojilere baksam orada hayvanların özündeki iyiliğe inanarak tanrıların düşlendiğini görürüm: Kuş başlı, kurt gövdeli, şahin gibi atak, kerberos gibi üç başlı, aslan gibi, kartala benzeyen, pençeli, gagalı, uçan tanrılar insandan başka nitelikleri düşleyerek yaratılmıştı.

"Akılsızlar" ve "insanın hizmetindekiler" de tanımlanmıştı örneğin, bunun başını koyunlar ve inekler çekiyordu.

16b

Yaşadığımız çağ, eskiden tanrısal sayılan pek çok hayali tasarımı akılla yaratacak hale gelmiştir. Filmlerden tutun laboratuvar hayvanlarına kadar her varlık, tanrısallıktan uzak tutulmuştur. İneklerin ve koyunların eskiden tanımlandığı gibi aptal değil de zeki olabildiklerini, bunun propagandadan ibaret olduğunu yeni gelişmeler ışığında anlıyoruz. Eskiden tanrılar hayvanların insanlara kayıtsızlığı kadar uzaktı, o yüzden tapınılası özellikler içeriyordu. Oysa şimdi hayvanlar uzaklaşıp zeka ile yükseliyor. Yapay zeka gibi bir yapay gen dizilimiyle yeni canlıların üretildiği bir çağa girdik. Fakat burada yine de ideolojinin bir ürünü olarak "Bazı hayvanların daha az eşit" olduğunu anlatan Orwell'ın distopyası yolunda zorlayıcı gelişmelerin devreye girdiğini de düşünebiliriz.

16c

Yani bazı canlılar insanların genleriyle oynayabildiği köleler haline geldi. Üstelik artık hayvanların hiçbir tapınılası ve üstün niteliği yok: Uçabiliyoruz, uzaktan görüntüler getiriyoruz, binlerce kilometre ötedeki insanlarla konuşuyoruz ve bu yüzden yalnızca hayvanların zarar verebildiği yalıtılmış, pamuklularda uyuyan, ölüme şaşan ve bir hayvandan zarar görünce taşıdığı tenin doğaya olduğunu hayretle anımsayan kişilere dönüştük.

Bu nedenle öznel olarak iyi olsak da objektif olarak iyi değiliz.

17.

Köpeklerin insandan üstün bir iyiliğe sahip olduğunu ilk kez filozof Diyojen öne sürdü. Sinizm adı verilen bu akım Yunanca "Kinos" kavramından türemiştir: Kinos, köpek demektir. Diyojen adı da takma olabilir çünkü Diogenes "iki analı" anlamına gelir ve sanırım Diyojen bir annem de köpeklerdir demeye getiriyordu. Böyle düşünmesinde şaşılacak bir şey yok, çünkü büyük bilgenin köpeklerin birbirinin sırtına binip gezmediğini, başkalarına gözyaşları içinde bir şey örmediğini ve satmadığını, üstelik başka bir varlığı köle etmediğini düşündüğünü hayal ederim hep. Bu nedenle "insan" arardı Sinop sokaklarında. Yaşadığı çağda gelişmeye başlayan ahlak felsefesinin temelinde duran eşitsizliğe vurgu yapardı.

18.

Köpeğin eşsizliği, sevgisindedir. Bir insan, ondan daha fazla sevgi dolu canlıya rastlayamaz. Daha zeki olduğu halde maymunlar suratsızdır; kediler görsel bir şölen gibidir ama köpek gibi ayan beyan sevgiyi dışa vuran bir yüzleri yoktur. Diğer hayvanların insanla bir arada yaşadıkça insanlaştığı ve çok eğlenceli oldukları tartışmasızdır ama köpeği bunların en başına yerleştirebiliriz.

19.

Doğrusu şakacı koyunların, sevgi dolu atların, şakacı keçilerin ve bakmaya doyulmaz eşeklerle onların sıpalarının insana gerçek anlamda mutluluk verdiğine şüphem yok. Ne yazık ki insan tutku dolu inekleri besleyip kesiyor, atları uzakdoğuda yiyorlar, ne kadar inanmasak da köpeklerle kedileri de Çin'de yedikleri çok yaygın bir düşünce olarak görünüyor.

20.

Başka bir canlıyı öldürerek hayatta kalmak bir gün "alt düzeyde bir yaşam kültürü" olarak tanımlanacak. Bundan eminim. İnsanlığın gelecek büyük hayat atılımında bugünkü insanlık alt düzeyde bir uygarlık seviyesindeki varlıklar olarak anılacak. Bu nedenle sevgiyi öldüren bu çağda yaşadığım için bazen öfkelenirim. Fakat bu sevgisiz çağın, böyle giderse yapay şehirleri ve hayatı yok eden betonlarıyla hayat atılımı yapacak büyük insanlığa hayat hakkı bırakmayacağı aklıma gelir ve o nedenle gelecekte doğamayacağımı da düşünürüm. Yaşamak bir kazançtır, ona bakmalı.

20a

Köpekler insanları ısırdığı için onları zehirleyen insanın acımasızlığı ne büyük! Oysa sen inekleri, koyunları, atları kıyma makinesinden geçiriyorsun. Develeri bağırta bağırta kesiyorsun. Bunu düşünerek diyorum ki, insanlığın ve gezegenin geleceğinde böyle bir vahşilik olmayacak.

20b

İnekleri ve koyunları beslemek için kurulan endüstri şimdi ortadan kalkarsa vahşetin sona ermesinin bedeli müthiş bir işsizlik ve yok oluş olabilir. Bu durum tıpkı birinci yüzyılda Hieron'un buhar makinesini bulduğu halde bunun unutturulmasına benziyor. Buhar makinesi işe yarar hale gelinceye kadar bin beş yüz geçti. O nedenle James Watt tarafından üç yüz yıl önce geliştirildi. Bizim, insanlık olarak beslenme yolumuzu değiştireceğimiz bir geleceğin kapılarından girdiğimiz de söylenmeli. Bu nedenle başkalarının ölmesi karşılığında yaşamaya devam etmeyeceğiz, bir gün köpekleri ve tüm canlıları "hayvan hakları bildirgesi" yayımlayarak bağrımıza basacağız.

[*] Günümüz Türkçesiyle: "Tahir Efendi benim köpek olduğumu söylemiş, görünen o ki bu sözüyle iltifat eder. Çünkü ben Maliki mezhebimden olduğum için inancıma göre köpek tahirdir."