Edebiyatın Aracı da Amacı da İnsandır

Gürsel Korat’ın son romanı “Unutkan Ayna” Nisan ayında (YKY) yayımlandı. Bu romanda 1915 yılı Haziran ayının on günü anlatılıyor. Yozgat ve Kayseri’de başlayan kırım, çoğunlukla Rumların yaşadığı Kapadokya bölgesine yaklaşırken Nevşehir’deki Ermenilerin bu olayı bekleyişi kitabın konusu. Romanda duyu organlarını çağıran bir dil, heyecanlı bir akış ve sürpriz açılımlar var. Romanın finali ise beklenmedik bir biçimde gelişiyor ve şoke edici. Bu romanı dolayısıyla yazarla bir şöyleşi yaptık.

-Neden 1915? Yazar olarak sizi Unutkan Ayna’yı oluşturmaya iten nedir?

Ermeni kırımını anlatmak Türkler için bir vicdan ve ahlâk borcudur. Fakat olayları estetik düzeye çıkaramadığınız, onları sanatın gücüyle dile getiremediğiniz sürece de politik bir yüktür. Yalnızca topluma değil yazara da yüktür. Yüreği bütün insanlık için çarpan bir yazarın kendi toplumundaki “ötekilere” yapılanları görmemesi insanca bir davranış olmaz.

-Ermenilerin başına gelen şey, sizce nedir?

Siyasi, dini ve etnik olarak haritamızdan silinmişlerdir.

Nedeni?

Ülkemizi 1830’lardan beri bölünme ve parçalanma korkusu yönetiyor. Bu, şüphesiz boş bir korku değil. Osmanlı kırk ambar gibiydi, bölünmeye devam ettikçe devlet öfkelendi. Dağılmayı önlemek için baskı rejimi kurmayı seçti. Padişah gibi düşünenler başımıza gelen her kötülüğün Tanzimat’tı, Islahat’tı, Kanun-i Esasi’ydi, Meclis’ti, bunlardan çıktığını düşündüğü için anayasayı 1876’da rafa kaldırıp meclisi kapattı. O zulüm düzenini 1908’de yıkanlar, meclisi açtı, “eşitlik, kardeşlik özgürlük” diyerek iktidara geldi ama çok kısa sürede azınlıkların özerklik isteklerini bölücülük sayarak kendi meclisine darbe yaptı. Sonrası trajedidir: Sevr’e gelindiğinde bölünmeyi önlemek isteyenlerin  elinde Karadeniz’in bir iki limanından başka şehir kalmamıştı.

-Şimdi de yine özerklik konusu, yine aynı olaylar. Tarih tekerrür mü ediyor?

Konumuz edebiyat. Fakat oturduk siyaset tarihi konuşuyoruz. Bunun nedeni sözün yaşadığı temsil krizidir. Bu, “siyasetin ve sanatın sözü krizde” demektir. 1911’de de öyleydi. Ülke yangın yerine dönmüştü çoktan, fakat sanatın sözü artık Servet-i Fünun’da değil millî  edebiyatta çınlıyordu: Turan romanları yazılmaya başlanmış, kahramanlık destanları ortalığı kaplamıştı. Bunlar dönemin siyasetinin yansımasından ibaretti: İttihat ve Terakki kendi meclisine darbe yapmış, farklı düşünceleri yasaklamıştı. Demek ki aslında tarih tekerrür etmiyor, sorunu “şu şekilde” çözmeye yönelmiş olan akıl hep aynı çözüme yöneliyor. Bu bir temsil krizidir. Neredeyse yüz elli yıldır söz toplumun bütün katmanlarında aynı ve tek şeyi söylüyor: Monistik bakış, şiddet ve kahramanlık edebiyatı. Yüz elli yıldır özerklik diyene bölücüsün diyorlar. Özgürlüklerin önü hep bölünme travmasıyla kesiliyor. 1914’te Ermeni milletvekillerine ve aydınlarına “meclis falan yok yürüyün” dediler, trajedi Osmanlı’nın yıkımına kadar vardı. Bugün de aynı akıl aynı planı işletmeye çalışıyor. 1984 distopyasını yaşıyor gibiyiz artık. İroni ve açmazlarıyla hem de: Barış diyeni hapse atıyorlar, katillere hoşgörü konferansı verdiriyorlar.

-Temsil krizi kavramını açalım mı, bundan neyi anlıyorsunuz?

Sözün çoğulluğunu yitirmesini anlıyorum. Siyasetçi sözünün düşmanlar icat etmesi, sanat dilinin de çoğul bakışını yitirmesi. Sanatçının biz’i, ötekiler’i var. Böyle bir edebiyat olmaz. Muhafazakâr sanat bildirileri yayımlanıyor, kimsenin gıkı çıkmıyor. Sanat siyasal tezlerin doğrulanma sahasına dönüşmüş, çoğulcu niteliğini, bilim insanına özgü nesnellik savını yitirmiş.

-Siz de siyaset yapmıyor musunuz romanınızda? Yazar siyaset dışı mı?

Asla. Ben romanda siyasi tez öne sürmem. Çünkü kanımca romanın amacı da aracı da insandır. Ben asla siyasi tezlerin hangisinin doğru olduğunu kanıtlamak için roman yazmadım. Unutkan Ayna’da da öyle, siyaseten oluşmuş bir dönemi önce apaçık çizdim, geri plana koydum ve insanları bu atmosfer içinde anlattım. Ben yazarın siyasi düşünce taşımasına değil, yazarın sanatta siyasi temsile soyunmasına karşıyım. Sanatçı siyaseti veya dini temsil ettiği zaman herkes bilir ki o kafasındaki doğruları birilerine söyletmektedir. Günümüzün monolojik romanları zaten bunu yapıyor. Ya Yavuz’u övüyor, ya Allah’ı. Sanat kimseyi övemez artık. Savaş ve Barış’ın, Nana’nın, Dorian Gray’in, 1984’ün yazıldığı bir dünyada sanatın birilerini övmesi bir alçalmadır. Sanat kendi içinde bir amaca sahiptir, bu amaç insanın insan tarafından keşfidir; bu keşif Kundera’nın söylediği gibi insan hakkında bilinmeyen bir hakikatin ortaya çıkarılmasıyla uğraşmaktır. Bunu yaparken sanat siyaset de dahil her türlü konuyu seçebilir. “Sanatçının düşüncesi sanat eserinde gizlenmelidir” diyen Engels’ten yanayım ben. Çünkü sanatın hamuru, güzellik ve hazla yoğrulur; halbuki siyasete elini atan herkes ilkeler, önermeler, programlar önünde olduğunu bilir. Siyasette sanatın hamuruna aykırı şeyler durur. Neyi nasıl ele alacağını bilmeden sanata olduğu gibi dalan siyaset, züccaciye dükkanına dalan fil etkisi uyandıracaktır.

-Romanı ve öyküyü “geçmişin edebi temelde yeniden düzenlenmesi” olarak da kabul edebilir miyiz?

Kurmaca zaten bütünüyle hayalidir, bir defaya özgü olarak o sanat yapıtında derli toplu olarak geçmiş düzenlenmiştir diyebiliriz. Öte yandan tersine ütopyalar yazdığımız zaman da geçmişi yeniden düzenleriz. Hatta ütopyalarla, geçmişi “gelecekte düzeltmiş” ve düzenlemiş oluruz.

-Bütün romanlarınızda Kapadokya’yı yazmadınız ama odak orası oldu, kişisel nedenlerini merak ediyorum.

Çocukluk, ana kucağı ve dil diyebilirim. Hep bunu söyledim, yinelemekten de zevk alırım. Bir başka neden de periferisi çok az bir edebiyat bizimki. Yaşar Kemal ve Orhan Kemal olmasa Çukurova, Kemal Tahir olmasa Çankırı, Mavi Anadolu hareketi olmasa Ege kıyıları pek az söylenecekti. Edebiyatımızın ağırlıkla İstanbul ekseninde durması hem bölgesel hem de dilsel bakımdan bana aşırı göründü hep.

-Romanlarınızda ve öykülerinizde Anadolu’nun değil de Kapadokya’nın yani Kayseri, Nevşehir, Yozgat ve Niğde’nin şehir olarak fazlaca yer kapladığını düşünürsek yazdıklarınızı bir ucuyla geride bıraktığınız dünyayla ve çocukluğunla ilişki kurma biçimi olarak da anlayabilir miyiz? Ayrıca bu ilişkiden bugüne dönük neleri çıkarmalıyız?

Yazar olarak merkezin dışında durmayı ve unutulan zamanın diline odaklanmayı seçtim. Şüphesiz, ana kucağının diliyle düşünmemin yazdıklarıma etkisi büyük oluyor. Belleğim kendi akışında giderken bile Anadolu’ya özgü bir tınlayışla konuşur oldu. Yazdıklarım merkezden uzağa yöneldikçe sanırım bir merkezkaç hızıyla içimdeki dilsel odağın da dışarı çekildiğini görüyor ve bundan yeni dil olanaklarına ulaşıyorum.

Bu yönelişten çıkardığım bireysel sonuç bu. Toplumsal sonuçlar varsa, onu bilemem.

-Tehcir ve kırımdan uzun zaman sonra yaşanmış olan bir çocukluktan bakınca başta Kayseri olmak üzere Yozgat, Nevşehir’de, Niğde’de ne vardı ya da size ne kalmıştı?

Annemden Ermeni kıyımına ilişkin hikayeler dinledim. Ona da annesi anlatmış. Giderek benim memleketin, yani anne baba bakımından Yozgatlı olmamın sonuçları ortaya çıktı: Bizimkiler Çandırlıdır, bölgenin en büyük Türk  ve Sünni yerleşimi. Çevremiz ise neredeyse Ermenilerle çevrili: Boğazlıyan, Terzili, Çokradan, İğdeli, Uzunlu, Felahiye. Felahiye’ye o zamanlar Urumdiğin diyorlar. Yukarıda Akdağmeni, Rum. İnsan böyle bir çevrenin bıraktığı izlerle büyürse, bilincine eski zamanın izleri sızıyor. Mekandan bile. Zaten ayrıca ömrümün ilk yirmi yılını geçirdiğim Kayseri’de Ermeni kilisesinin önemli bir cemaati vardı, maşatlığın yanındaki tarlada top oynardık. İleride Battal Gazi kayalığı. Bu tarafta Melikşah türbesi, ortada Roma’dan kalma kale. Dış kale surlarında saklambaç oynayan son nesildenim ben.

Büyüdükçe Ermenilerin ortadan kaybolduğunu hissetmedim bile. Farkında olmadığım dinsel, cinsel, etnik ve kültürel baskıyı büyüdükçe ve solcu oldukça anlamaya başladım. Beni etkisi altına alan sihir, “yazmak” oldu. Bu geçmişi içimde duya duya yaşayıp da, -Sait Faik’in dediği gibi-yazmazsam delirirdim.

-Romanın geçmişi hem mekânsal hem de insani temelde idealleştirme bir tehlikesi yok mu?

Olabilir de, yazar bunu hesap edemiyorsa, yazmasın. Hesap ettiği halde idealleştirmek de mümkün oluyorsa, yazar buna ne yapsın?

- Kapadokya şehirlerinin ve etrafının dünyasını yazıyorsunuz. Bu aynı zamanda Kapadokya’da geçmişte birlikte yaşama kültürünü anlatma gibi tavırdan besleniyor olabilir mi?

Çocukluğumdan seçebildiğim ilk şarkının izlerini hayal meyal anımsıyorum. Sonra İstanbul’da içtiğim bir gazozun. Okuduğum ilk yazının ve gördüğüm ilk resmin hepsi örtük. Bunların tadını rengini ya da dokusunu ömrümce aradığım gibi, benden önceki dünyanın bilgisini aramayı da sürdürüyorum. Belki de izini bulamadığım o şeyler yüzünden izini bulduğumu düşündüğüm daha eski şeyleri yeniden yaratıyorumdur. Bir de çocukların oyuncaklarını kurcalarken kırması kendilerine yönelik meraktandır, ben sürekli kırıyorum çocukluğumu.

Geçmişi anlattıkça öğreniyorum. Tuhaf ama gerçek bu. Öğrendiğim her şey bende daha büyük bir arayışa yol açıyor. Yazar öğrendiklerini anlatmaktan çok, sezgilerini öğreniyor ve bunu kovalıyor. Neyi seziyorum, insanların bilme biçimlerini, duruşlarını oturuşlarını. Yaşam durumlarını. Dillerini. Bundan insana varıyorum. Genel olarak bütün insanlara. Hepimize. Çünkü yazdıklarımı bugünün ve yarının insanı okuyacak, ölüler değil.

Birlikte yaşama kültürünü bilmek çok önemli şimdi. Tam da reddedildiği yerde. Bunu anlamak önce iyi gelse de anlatmak çok ağır geliyor bana. Ne kadar sefil ve acımasız bir dünyada yaşadığımızı görüp bununla yüzleşmek çok ağır. Melih Cevdet’in bir şiiri var ya hani, son dizesinde biz gelecekteki özgür insanın ceddiyiz diyor ya, onu çok düşünüyorum bugünlerde.

- Kapadokya’nın özgünlüğü çok ilgi çekici. Kapadokya ve Dersim gibi bölgelerin tarihi herkesin ilgisini çekebilecek özgünlükler barındırıyor. Romanlarınız bir yanıyla hep bu özgünlükle hep ilgili oldu. Oluşturulmaya çalışılan Anadolu imgesinin dışında bir şey değil mi bu?

Resmi tarih, sürekli olarak güncellenen ve hakikati örten tarihtir. Romancının meraklarından biri bu tarihi kurcalamaktır ama “doğru tarihi yazmak” romancının işi olamaz. “Resmi tarihin dışındaki gerçekler şöyleydi” demek romancının işi değildir, resmi tarihin dışında kalan bir sahne kurmak ve olayları orada anlatmak yeterlidir. Bu zaten başlı başına farklılık içerecektir. Öte yandan edebiyatta özgünlük, farklı bir imgeye yerleşmekten çok, farklı bir imge yaratmakla mümkündür. Yazar mekanı ve yaşamı yeniden yaratır; bu yönüyle geçmişi yeniden anlatan tarihten çok daha karmaşık ve derin bir şeydir. Tez öne süren romancılığı bu yüzden basit bulurum. “Öyle bir şey yaz ki romanından tez çıkarsınlar” derim ben. Bir de şunu düşünürüm, “Ayrılık da aşka dahildir” demiş ya şair, ben de “Bir roman yalnız söyledikleriyle değil söylemedikleriyle de romandır” derim.

-Unutkan Ayna’da Türkçe konuşan ve yazan Hıristiyanlar çok açık ve çarpıcı biçimde, yazılarıyla hem de gösterilmiş. Bunlar birer tarihsel önerme olarak düşünülemez mi?

Düşünülemeyeceği kanısındayım. Ben bunları çıkıp “şu şudur” diye öğretsem haklı olurdunuz. Ama o yazılar gibi çok sayıda yazı zaten var, romanımda yalnızca sözünü edip geçtim. Bölgedeki örneklerden hareketle kendim birtakım kitabeler yazdım. Eco’nun “örnek okur”u bunun peşine düşsün, mutlaka bir şeyler bulur. Bundan yola çıkarak da varsın tez yazsın. Bu, romanı bağlamaz.

-“Unutkan Ayna” insanın iyicilliği ile kötücüllüğünü devletin de dâhil olduğu ve 1915’te geçmiş bir çatışmayı, kırımı eksen alarak söz konusu ederken daha çok iyicil olanı göstermeye çalışıyorsunuz. Buysa bir yanıyla hem geçmişi hem de bugünü insani temelde değerlendirmek anlamına da geliyor diyebilir miyiz?

Yineliyorum: Edebiyatın aracı da amacı da insandır: Bu nedenle zaten başka bir amaç düşünemiyorum.

- “Unutkan Ayna”yı insanın iyicilliğinin belirginleştirdiği aşkı da kendine dâhil etmiş bir zaman değerlendirmesi olarak anlayabilir miyiz?

Bir yazarın asıl muradı aşkı yazmak değil aşık olunacak insanı yazmak olmalıdır. Unutulmaz bir aşk kişisi yarattın mı, bambaşka bir yazar olursun bana göre. Şadiye gibi bir kadın yazdım ya, ne isterim! Bir de âşık olan kişiyi yazmak önemli elbet. Muharrem de o kişidir işte. Muharrem, çok özel bir karakterdir, o benzersiz kişiliğiyle hep akıllarda kalacaktır.

- Nevşehir’in özel bir önemi var mı?

2003 yılında Nevşehir’de bir hat ustası görmüştüm. Çok yaşlıydı, çocukken Rum Okulu’na bir evrak götürdüğünü anlatıyordu, “Okula girdim” dedi, “Müdür bir kağıt gönderdi de kime vereceğimi bilmiyordum, baktım bir salonda küçük kızlar var. Bir demire tutunmuşlar, ayaklarını hop  havaya kaldırıp hop indiriyorlar..”

Nevşehir’de bale yaptıran, piyano çaldıran Rum Okulu’ndan günümüze.. Bilinmesini istedim belki. Biraz da bütün Kaapdokya’yı avuçlarımda tuttuğumun ifadesi bu. Öte yandan içine girdiğim mağarada ne konuşulduğunu düşledim ve bunun bilinmesi de hoşuma gitti. Kapadokya’daki öteki yaşam biçimlerini kavrayabilme mutluluğunu yaymak çok hoş bir şey. Çünkü geçmiş bana kırmakla kalmayıp tuzbuz etttiğimiz naif bir oyuncak gibi görünüyor. Yurdumuzun Türkçe konuşan, başka bir dil bilmeyen Hıristiyanlarını salt başka dinden oldukları için kovan bu tarihe esefle bakmaktan başka bir şey yapamayız artık. Ölüp gitmiş babamıza kızmamız durumu değiştirmez ama kızgınlık ölene kadar içimizde kalır.

-“Unutkan Ayna” ulusçulukların tarihte ve bugünde kırım ve katliamlarla kendini gerçekleştirmesi karşısında Kirkor’la Memet’in dostluğunu ve başka “insaniyetleri” birlikte yaşamanın örneği olarak öne çıkarmasıyla geçmişi bugün karşısında birlikte yaşamanın alanı olarak gösterirken bir bugün eleştirisi de yapmış oluyor diyebilir miyiz?

Doğrudan bugünün eleştirisi olmasa da derinden ve köklü olarak geçmişten bugüne gelen, kocaman bir dalga gibi kıyılarımıza çarpan bir eleştiri olduğuna şüphem yok. Eğer öyle değilse de gönlüm öyle olmasını istiyor.

Söyleşi: HALİM ŞAFAK